तत्सम और तद्भव शब्द | tatsam-tatbhav shabd

0
21900
tatsam-tatbhav-shabd
tatsam-tatbhav shabd

उत्पत्ति की दृष्टि से शब्दों के चार भेद हैं- तत्सम, तद्भव, देशज एवं विदेशी शब्द। यहाँ पर हम तत्सम और तद्भव शब्दों को जानेगें।

तत्सम शब्द

“किसी भाषा के मूल शब्द को ‘तत्सम’ शब्द कहते हैं।”[1] तत्सम शब्द दो शब्दों से मिलकर बना है ‘तत् + सम्’ जिसका अर्थ है- ‘उसके समान’। हिंदी में बहुत से शब्द संस्कृत से सीधे बिना परिवर्तन के आ गए हैं जो आज भी संस्कृत के मूल शब्दों के ही भाँति प्रयुक्त होते हैं। इन्हीं शब्दों को ‘तत्सम शब्द’ कहा जाता है। जैसे- पौत्र, ग्राम, निद्रा, मक्षिका, स्वास्थ्य, शत्रु, शर्करा, स्वर्ण आदि।

तद्भव शब्द

“ऐसे शब्द, जो संस्कृति और प्राकृत से विकृत होकर हिंदी में आए हैं, ‘तद्भव’ कहलाते हैं।”[2] ‘तद्भव’ शब्द दो शब्दों से मिलकर बना है ‘तत् + भव’ जिसका अर्थ है- ‘उससे उत्पन्न’। चूँकि ये शब्द संस्कृत से चलकर पालि → प्राकृत → अपभ्रंश से होते हुए हिंदी में आए हैं, अतः इनके स्वरूप में परिवर्तन आ गया है, जैसे- ‘धैर्य’ से ‘धीरज’, ‘पौत्र’ से ‘पोता’, ‘ग्राम’ से ‘गाँव’, ‘निद्रा’ से ‘नींद’ आदि विकसित होकर हिंदी में आए हैं। ऐसे शब्दों को ‘तद्भव शब्द’ कहा जाता है।

तत्सम-तद्भव शब्द

यहाँ पर हिंदी के प्रमुख तत्सम और तद्भव शब्दों को व्यवस्थित क्रम में दिया जा रहा है। इसमें से अधिकतर वे तत्सम-तद्भव शब्द हैं जो विभिन्न प्रतियोगी परीक्षाओं में पूछे जा चुके हैं।

(अ)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
अमृतअमी, अमियअग्रणीअगुवा
अर्कअरकअक्षिआँख
अमूल्यअमोलअवगुणऔगुन
अग्निआगअक्षतअच्छत
अक्षोटअखरोटआभीरअहीर
अट्टालिकाअटारीअगम्यअगम
अक्षरअच्छरअंगप्रौंछाअँगोछा
अनार्यअनाड़ीअँगरखाअंगरक्षक
आखेटअहेरअँचलआँचल
अन्नअनाजअग्निष्ठिकाअँगीठी
अम्लिकाइमलीअमावस्याअमावस
अत्रयहाँअंत्रअँतड़ी
अग्रआगेअष्टआठ
अस्थिहड्डीअपरऔर
अम्बाअम्माअकस्मातअचानक
अषाढ़असाढ़अश्रुआँसू
अर्चिआँचअंगुष्ठअँगूठा
अंधअंधाओष्ठओठ, होंठ
अंशअंसअंगुलिअँगुरी, उँगली
अंधकारअँधेराअंजलिअँजुली
अग्रहायनअगहनअरघट्टरहट
अष्टपंचाशतअठावनअर्धतृतीयअढ़ाई
अपादहस्तअपाहजअर्ध, अर्द्धआधा
अशीतिअस्सीअर्धपञ्चढौंचा
अकार्यअकाजअनशनअनसन
अद्यआजअवरओर
अभ्यंतरभीतरअन्यत्रअनत

(आ)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
आम्रआमआम्रचूर्णआमचूर
आश्चर्यअचरजआमलकआँवला
आलस्यआलसआभूषणआभूसन
आश्रयआसराआदित्यवारइतवार
आशीषअसीसआपाकआवाँ
आर्द्रकअदरक, अफीमआकाशआसमान
आंत्रआँतआदर्शआरसी
आदेशआयसु  

(इ, ई)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
इक्षुईंखइसिकाईंट
इयतइतनाइन्धनईधन
ईर्ष्याईर्षा (इरखा), रीसईदृशऐसा

(, ऊ)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
उलूकउल्लूउद्वर्तनउबटन
उच्चऊँचाउलूखलओखली
उज्ज्वलउजला, उजालाउपर्युक्तउपरोक्त
उष्ट्रऊँटउपाध्यायओझा
उत्साहउछाहउपानहपनही
उपवासउपासउच्छ्वासउसास
उत्थानउठानउत्तिष्ठउठ
उड्डउड़उद्वालनउबालना
उपलओलाऊनपंचाशत्उन्चास
ऊर्णाऊनऊपालम्भउलाहना
ऊषरऊसर  

(ए, ऐ, ऋ)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
एकादशग्यारहएकत्रइकट्ठा
एकत्रिंशत्इकतीसएकचत्वारिंशत्इकतालीस
एकषष्ठिइकसठएकविंशतिइक्कीस
एकपंचाशत्इक्यावनएकल पुत्र:एकलौता
एकएकएकलअकेला
एलाइलायचीएषयह
एरंडीअंडीऐक्यएका
ऋक्षरीछ  

(क)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
कर्मकामकपाटकिवाड़
कपोतकबूतरकर्णकान
कदलीकेलाकर्पूरकपूर
कर्तव्यकरतबकपर्दिकाकौड़ी
कतिकईकमलकँवल
कटु, कटुककड़ुवा, कड़वाकथानिकाकहानी
कर्पटकपड़ाकर्तनकाटना
कच्छपकछुआकज्जलकाजल
कवलकौरकर्पासकपास
कल्लोलकिल्लोलकातरकायर
काककौआकाष्ठकाठ
कार्तिककातिककाष्ठगृहकटहरा
कासखाँसीकार्यकाज, कारज
काचकाँचकिरणकिरन
कीटकीड़ाकुब्जकुबड़ा
कुपुत्रकपूतकुमारीकुँवारी
क्रुद्धक्रोधीकुमारक:कुँवारा
कुष्ठकोढ़कुक्कुरकुत्ता (कूकरा)
कुपचकच्चाकुक्षिकोख
कुटुंबकुटुमकुठारकुल्हाड़ा
कुद्दालकुदारीकूटकूड़ा
कूपकुआँकूष्माण्डकुम्हड़ा
कूर्चिकाकूचीकूर्दनकूदना
केशकेसकेदारिकाक्यारी
कोकिलाकोयलकोष्टक, कोष्ठकोठा
कोटिकरोड़कोष्ठिकाकोठी
कोणकोनाकोष्ठागारिकाकोठारी
क्रोटिकरोड़कैवर्तकेवट
कृषककिसानकृष्णकिसन, कान्ह
कृपाकिरपाकृतगृहकचहरी
क्लेशकलेशक्वाथकाढ़ा
कंटफलकटहलकंटककाँटा
कुंभकारकुम्हारकंदुकगेंद
कंकणकंगनकांस्यकारकसेरा
कंकतीकंघीकिंचितकुछ

(ख)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
खनिखानखदिरखैर
खट्वाखाटखर्जू, खर्जूरखुजली, खाज
खातिखाईखेलाखेल
खर्परखप्परखर्जूरखजूर
खंडगृहखंडहर  

(ग)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
गलनगलनागणनागिनती
गमनगौनागर्मीघाम
गणेशगनेशगर्गरगागर
गर्तगड्ढागर्भिणीगाभिन
गर्दभगधागायकगवैया
गुणगुनगोस्वामीगुसाईं
गोगायगोधागोह
गोधूमगेहूँगोपालकग्वाला
गोमयगोबरगौरगोरा
गृहघरगृध्रगीध, गिद्ध
गृज्जनगाजरगृहिणीघरनी
ग्रामीणगँवारग्रामगाँव
ग्राहकगाहकग्रीष्मगर्मी
ग्रन्थिगाँठगुंठनघूँघट
गुंजनगूँजनागंभीरगहरा

(घ)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
घटघड़ाघटिकाघड़ी
घातघावघृणाघिन
घोटकघोड़ाघृतघी
घृषणघिसना  

(च)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
चरणचरनचवर्णचबाना
चक्रचक्का, चाकचरित्रचरित
चणकचनाचतुष्कोणचौकोर
चतुष्कचौकचतुष्पदचौपाया
चर्मचाम, चमड़ाचक्रवाकचकवा
चत्वारिचारचत्वारिंशत्चालीस
चतुष्काठचौखटचतुर्विंशचौबीस
चतुर्थ भागिकचौथाईचतुर्दशचौदह
चतुर्थचौथाचतुर्वेदीचौबे
चर्मकारचमारचित्रकारचितेरा
चिनोतिचुननाचिक्कणचिकना
चित्तचितचुम्बनचूमना
चूर्णचून, चूरनचैत्रचैत
चौरचोरचौरिका, चौर्यचोरी
चंचुचोंचचंद्रिकाचाँदनी
चंद्रचाँद  

(छ)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
छत्रकछाताछत्रछतरी
छिद्रछेदछादन, छाद्यछाजन
छाँहछाया  

(ज, झ, , ड)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
जन्मजनमजम्भिकाजम्हाई
जटाजड़जमाताजवाँई, दामाद
जाड्यजाड़ाजामातृजमाई
जाग्रणजागनाजालकझरोखा
जिह्वाजीभ, जबानजीर्णझीना
जुष्टझूठाज्योतिजोत
ज्येष्ठजेठज्वलनजलना
जंघाजांघजंबुल, जंबुजामुन
झणत्कारझनकारझरण, निर्झरझरना
टंकशालाटकसालटिट्टिभीटिटिहरी
डाकिनीडाइन  

(त)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
तपस्वीतपसीतड़ागतालाब
तरवारितलवारतर्कनताकना
तदा एवम्त्योंताम्बूलिकतमोली
ताम्रताँबाताम्रचूर्णतमचूर
तापतावतादृशतैसा
तिक्ततीतातिथिवारत्यौहार
तिलकटीकातित्तिरितीतर
तीर्थतीरथतीक्ष्णतीखा
तुभ्यम्तुझतुंदतोंद
तैलतेलत्वरिततुरंत, तुरत
तृणतिनकातृतीयकतीजा
तंडुलतंदुल  

(द)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
दशदसदधिदहि, दही
दद्रुदादद्वयर्द्धड्योढ़ा
दमनदबनादर्शनदरसन
दशमदसवाँदक्षिणदाहिना
दाहडाहदिपशलाकादिया सलाई
दिवसदिनदीपकदीया
दीपावलीदीवालीदुर्बलदुबला
दुःखदुखदुग्धदूध
दुर्लभदूल्हादूर्वादूब
देवदईद्वितीयदूजा
द्विगुणादुगुनाद्वादशबारह
द्विगुणदूनाद्वितीयादूज
द्विपटदुपट्टाद्विवरदेवर
द्विप्रहरीदुपहरीद्विसृतदूसरा
दृक्दृगदृशप्रेक्षणदेखना
दृष्टिडीठ, दीठिद्रोणदोना
दंशडंक, डंकादंशनडसना
दंडडाँड़दंतधावनदतून
दंतदाँतदंष्ट्रिकादाढ़ी
दंष्ट्रादाढ  

(ध)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
धर्मधरमधरित्रीधरती
धनिकाधनियाधात्री, धायादाई
धान्यधानधावनधोना
धूमधुआँधूलिधुरि, धूल
धैर्यधीरजधृष्टढीठ
ध्वजझंडाध्वनिधुनि

(न)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
नग्ननंगानकुलनेवला
नस्यानसनवनौ
नखनाखूननक्षतनखत
नव्य, नवीननयानापितनाई
नारिकेलनारियलनासिका, नक्रनाक
नाप्तृनातीनिर्वाहनिबाह
निद्रानींदनिर्वहननिभाना
निष्ठुरनिठुरनिम्बनीम
निर्दरनिडरनिम्बकनींबू
नृत्यनाचनिर्गलननिगलना
निमंत्रणनेवता  

(प)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
पत्रपत्तापक्षपाख, पंख
पद, पदिरपैरपवनपौन, हवा
पश्चातापपछतावापर्पटपापड़, पराठा
पल्लवपल्लापर्पटीपपड़ी
परशुफरुआपर्यंकपलंग
पक्वपक्कापक्कपका
पर्णपानपक्वान्नपकवान
पक्षीपंछीपरीक्षापरख, परीछा
पदातिपैदलपरमार्थपरमारथ
पत्रिकापातीपण्यशालिकपनसारी
पादोनपौनापाशिकाफाँसी
पाषाणपाहनपादपाँव, पैर
पानीयपानीपिटकपिटारा
पिपासाप्यासप्रियपिय, प्यारा
पितृश्वसाबुआपिप्पलपीपल
पितृपितापीठिकापीढ़ी
पीतपीलापीठपीढ़ा, पृष्ठ
पुस्तिकापोथीपुत्रपूत
पुष्पफूलपुराण, पुरातनपुराना
पुत्रवधूपतोहूपुरुषार्थपुरुषारथ
पुच्छपूछपुष्करपोखर
पूर्वपूरबपूजाकारीपुजारी
पौत्रपोतापौषपूस
प्रपौत्रपरपोताप्रहरपहर
प्रसूतिगृहसौरीप्रथ्वीपृथ्वी
प्रग्रहपगहाप्रतिवेशपड़ोस
प्रस्तरपत्थरप्रभुत्वपहुँच
प्रथिलपहलाप्रकटप्रगट, परगट
प्रतिच्छायापरछाईप्रतनुपतला
प्रस्वेदापसीनाप्रतिवेसी, प्रतिवासीपड़ोसी
प्रहेलिकापहेलीप्रत्यभिज्ञानपहचान
प्राद्यूर्णपहुनाप्राद्यर्णपाहुन
पृच्छनपूछनापंक्तिपंगत, पाँत
पंचपाँचपंचदशपन्द्रह

(फ, ब)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
फाल्गुनफागुनफुल्लफूल
बधिरबहराबहिर्, वाह्यबाहर
बहुबहुतबलिवर्दबैल
बाहुबाँहबिंदुबूँद
बिल्वबेलबुभुक्षाभूख
बुषभूषाबुभुक्षितभूखा
बंसीबांसुरीबंध्याबाँझ
बंधनबाँधनाबंटनबँटना

(भ)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
भद्रभलाभक्तभगत, भत्ता
भगिनीबहिनभगिनीपतिबहनोई
भल्लुकभालूभागिनेयभांजा
भाद्रपदभादोंभातृव्यभतीजा
भिक्षाभीखभिक्षुक, भिक्षाकारीभिखारी
भित्तिभीतभुजाबाँह
भूषणभूसनभूषिकाभूसा
भ्राता, भ्रातृभाईभ्रमरभौंरा, भँवरा
भ्रातृभार्याभाभीभ्राष्टिकाभट्ठी
भ्रातृजायाभौजाईभ्रूभौंह, भौं, भोंह
भंड, भट्टभांड  

(म)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
मर्कटीमकड़ीमस्तकमाथा
मक्षिकामक्खीमहिषीभैंस
मयूरमोरमरिचमिर्च
मत्स्यमछलीमठमठिया
मशकमसामरणमरना
मधूकमहुआमत्सरमच्छर
मलमैलमकरमगर
महापात्रमहावतमनुष्यमानुष, मानस
मार्गणमाँगनामानवमनई
मानिकमालामार्गमग
मातृश्वसामौसीमातृ, मातामाँ
मातुलमामामिष्टिमिठाई
मिष्टमीठामित्रमीत
मुखमुँहमुष्टि, मुष्टिकामुट्ठी, मूठ
मुख्यमुखियामुद्रिकामुदरी
मुकुटमौरमूल्यमोल
मूषकमूसमेघमेह
मौक्तिकमोतीम्रक्षणमक्खन
मृतमुआ, मरामृगहिरण
मृत्युमौतमृत्तिकामिट्टी
मंडपमंडुआमंडूकमेढ़क
मुंडमूँड़मंडनमढ़ना
मंत्रकारीमदारी  

(य)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
यमुनाजमुनायतिजति
यशजसयदाजब
यज्ञजज्ञयमजम
यत्रजहाँयज्ञोपवीतजनेऊ
यवजौयजमानजजमान, जिजमान
यस्यजिसयवनिकाअजवाइन
यषोदाजसोदायादृशजैसा
यातिजानायुवाजवान, जँवा
युक्तिजुगतियुक्तजोड़ा
यूथजत्थायोगीजोगी
योगजोगयौवनजोबन

(र)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
रक्षाराखीरज्जु, रश्मिरस्सी
रसवतीरसोईरक्षणरखना
रक्तिकारत्तीराजपुत्रराजपूत
रात्रिरातराज्ञीरानी
राशिरासरिक्तरीता
रोदनरोनारोटिकारोटी
रोगीरूग्णरूष्टरूठा
रूक्षरूखा  

(ल)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
लक्षलाखलवणनोन, लूँण, लौण
लज्जालाजलवणतालुनाई
लवंगलौंगललाटलीलार
लक्ष्मणलखनलटनलटकना
लक्षपतिलखपतिलशुनलहसुन
लाक्षालाखलिंगपट्टलंगोट
लिप्तलिपटनालुब्धलोभी
लुंचननोचनालेपिकालेई
लेपनलीपनालोष्टलोढ़ा
लोचनलोयनलोकलोग
लौहलोहालौहकारलोहार
लंगलँगड़ा  

(व)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
वत्सबच्चा, बछड़ावरयात्राबारात
वणिकबनियावकबगुला
वधूबहूवर्षाबरसात
वर्करबकरावर्षबरस
वर्धनबढ़नावचनबचन, बैन
वल्गाबागवर्षणबरसना
वर्तिकाबत्तीवक्रबाँका
वर्त्मबाटवर्द्धकिबढ़ई
वामबायाँवासगृहबसेरा
वार्ताबातवाटिकाबाड़ी
वानरबन्दरवामनबौना
विरूपबुराविनतिबिनती
विद्युत्बिजलीविवाहविआह, ब्याह
विस्मृतविसरनाविभूतिभभूत
विकारबिगाड़विक्षोभविछोह
वेधनबींधनावेषभेस
व्याघ्रबाघव्यथाविथा
वृद्धबुड्ढ़ावृश्चिकबिच्छु
वृत्तकबड़ावृकभेड़िया
वंषबांसवंशीबाँसुरी
विंशतिबीस  

()

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
शलाकासलाईशर्करा, सक्रशक्कर
शतसौशब्दसबद
शकलछिलकाशकुनसगुन
शप्तशतीसतसईशनैश्चरसनीचर
शय्यासेजशाटीसाड़ी
शाकसागशिंशपाशीशम
शिम्बासेमशिरसिर
शिक्षासीखशिलासिल, पत्थर
शिथिलढीलाशिष्यशिस्य, सिक्ख
शीतलसीलाशीर्षसीस
शुष्कसूखाशुकतोता, सुआ
शुष्ठिसोंठशूकरसूअर
शून्यसूनाश्मशानमसान
श्यामलसाँवलाश्यालसाला
श्यालीसालीश्वसुरालयससुराल
श्मश्रुमूँछश्यालीवाटसाढू
श्वाससाँसश्वेतसफेद
श्वश्रूसासश्यामकसांवां
श्वसुरससुर  

(, श्र)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
षट्कछक्काषट्पंचाशतछप्पन
षष्ठछठाषट्विंशतिछब्बीस
षण्डसाँडषट्चत्वारिंशतछयालीस
षष्ठिसाठषष्छ:
श्राद्धसराधश्रापशाप
श्रावणसावनश्रृगालसियार
श्रेष्ठीसेठश्रृंखलासाँकल, सिकड़ी
श्रृंगारसिंगारश्रृंगसींग
श्रृंगाटकसिंघाड़ाश्रेणी, श्रेढ़ीसीढ़ी

(स)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
सत्यसचसक्तुसत्तू
सर्पसाँपसह हेलनीसहेली
सप्तसातसच्चकसाँचा
ससर्पसरसोंसप्तमसातवाँ
सपत्नीसौतसर्पिणीसाँपिन
सर्वसबसायंशाम
साक्षीसाखीसाहित्यिकसाहित्यक
साधुसाहूसार्थसाथ
सिद्धसीधासुघट्टसुघड़
सुगंधसोंधसुपुत्रसपूत
सूचिकासुईसूत्र, सुत्तसूत
सूर्यसूरजसूचिका (सूची)सूई
सौभाग्यसुहागस्कंधभारकहार
स्तनथनस्वर्णसोना
स्फोटफोड़ास्मरणसुमिरन
स्कंधकंधास्थलथल, जमीन
स्वप्नसपनास्वादसवाद, चख
स्पर्शपरसस्थानठाँव, थान
स्वामीसाँईंस्नेहनेह, प्यार
स्तोकथोडास्वर्णकारसोनार, सुनार
स्फूर्तिफुरती, फुर्तीस्तम्भनथामना
स्फटिकफटकरीस्थितथा
स्फुटनफूटनास्थिरअटल, थिर
संध्यासंझासंधिसेंध
संन्यासीसंयासीसांसारिकसंसारिक
सांशसाझा  

(ह)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
हस्तहाथ, हथौड़ाहरिद्राहल्दी
हरिणहिरनहट्टहाट
हरितहराहस्ति, हस्तीहाथी
हास्यहासहस्तिनीहथनी, हथिनी
हिल्लनहिलनाहिंगुहींग
हीरकहीराहुल्लासहुलास
होलिकाहोलीह्रदयहिय
हंडीहांड़ी  

(क्ष, त्र)

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
क्षमाछमाक्षत्रियखत्री
क्षतिछतिक्षारखार, राख
क्षुरखुरक्षुरिकाछुरी
क्षीरखीरक्षीणछीन
क्षेत्रखेतक्षेत्रितखेती
क्षोदनखोदनात्रयोदशतेरह
त्रट्यतेटूटनात्रिसृततीसरा
त्रिगुणतिगुनात्रिभागिकातिहाई
त्रीणितीनत्रोटनतोड़ना
ज्ञातिगृहनैहर  

संदर्भ:

[1] आधुनिक हिंदी व्याकरण और रचना- वासुदेवनंदन प्रसाद, पृष्ठ- 156

[2] वही

Previous articleअनेकार्थी शब्द | ANEKARTHI SHABD
Next articleशब्द: परिभाषा, भेद और उदाहरण | शब्द विचार